Σχέσεις Νάξου - Κρήτης σύμφωνα με την αρχαία μυθολογία Γράφει ο Θανάσης Δ. Κωτσάκης (ιστορικός)
Σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο ο βασιλιάς των Κάρων, Όαξος, Αξός ή Νάξος, γιος του Απόλλωνα από τον έρωτά του με τη θυγατέρα του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα Ακάλλη ή Ακακκαλίδα, υπήρξε ο ιδρυτής της Αξού, της πανάρχαιας πόλης της σημερινής περιοχής Μυλοποτάμου Ρεθύμνης. Υπήρξε επίσης ο επικεφαλής των πρώτων οικιστών της Νάξου, γνωστής στη δημώδη γλώσσα ως «Αξά».
Η Αξός Κρήτης (παλαιότερα ονομαζόταν «ο Αξός»), μικρό σχετικά χωριό σήμερα, μας είναι γνωστή για τη μακραίωνη ιστορία της και για τις αρχαιότητές της. Υπάρχει πάντως και το τοπωνύμιο (ο) «Αξός» στη βόρεια ορεινή Νάξο, στην περιοχή της Κωμιακής, όπου και έχει βρεθεί θολωτός μυκηναϊκός τάφος, όπως και στην Αξό Κρήτης. Υπάρχει επίσης κωμόπολη «Αξός» και στην Καππαδοκία, της οποίας οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες το 1924 στην περιοχή των Γιαννιτσών[1]. Η κοινή προέλευση της ονομασίας των περιοχών αυτών ίσως να υποδηλώνει κάποιες «ειδικές» μεταξύ τους σχέσεις.
Η κοινή ιδιαίτερη λατρεία προς τον Δία και προς τον Απόλλωνα, καθώς και η ύπαρξη νομισμάτων τόσο της αρχαίας Νάξου Κυκλάδων όσο και.... της αρχαίας Αξού Κρήτης με την κεφαλή του θεού Διονύσου, αποτελούν κατά σύμπτωση (;) επιπλέον κοινά στοιχεία μεταξύ Νάξου και Κρήτης κατά την αρχαιότητα[2].
Ωστόσο το τοπωνύμιο «Νάξος» εντοπίζεται και στην ανατολική Κρήτη. Στην περιοχή της Ελούντας Λασιθίου, όπου βρισκόταν η αρχαία Ολούς, συναντούμε το τοπωνύμιο «Νάξος», «Ναξία» ή «Ναξιά». Σημειώνεται ότι κατά σύμπτωση στη Νάξο Κρήτης, όπως και στη νήσο Νάξο, εξορυσσόταν κατά την αρχαιότητα η σμύριδα, γνωστή και ως «ναξία λίθος», πρακτική που συνεχίζεται έως τις ημέρες μας[3].
Στο ύψωμα «Οξά» της περιοχής Ελούντας ή κατά τους αρχαίους «Ταλλαίον» έχουν εντοπιστεί σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Εκεί μάλιστα λατρευόταν ο Ταλλαίος Ζεύς (προς τιμήν του οποίου γίνονταν οι Ταλλαιδίτες γυμνικοί αγώνες)[4], όπως και ο Μηλώσιος Ζεύς λατρευόταν στις υπώρειες του Ζα, στην περιοχή του Φιλωτίου. Η ονομασία «Οξά» μας θυμίζει τη δημώδη ονομασία της νήσου Νάξου, «Αξά», καθώς και μία άλλη ονομασία του όρους Ζας, την «Οξιά»[5].
Σύμφωνα πάντως με έναν αρχαίο μύθο, ο Δίας, διωκόμενος από τον πατέρα του, Κρόνο, εγκατέλειψε την Κρήτη και κατέφυγε στη σπηλιά του Ζα (στις υπώρειες του ομώνυμου όρους, πάνω από το Φιλώτι), όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Επίσης, ο Μίνως περιπλανήθηκε επί εννέα χρόνια επάνω στον Ζα, για να κλέψει τους νόμους από τον Δία[6]. Το όρος Ζας λοιπόν, όπως και ο Ψηλορείτης, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη λατρεία του Διός, απ’ όπου άλλωστε πήρε και την ονομασία του[7]. Εκεί μάλιστα σώζονται μέχρι σήμερα αρχαίες επιγραφές που γράφουν: «ΟΡΟΣ ΔΙΟΣ ΜΗΛΩΣΙΟΥ».
Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι μία από τις αρχαίες ονομασίες της Νάξου ήταν και η «Δία», κάτι που μας παραπέμπει ασφαλώς στη λατρεία του Διός και που μας θυμίζει έντονα τη «Ντία» (ή «Δία»), τη νησίδα έξω από το Ηράκλειο. Επίσης στον Ψηλορείτη, εκτός από το Ιδαίον Άντρον, τη σπηλιά όπου λέγεται ότι γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Ζεύς, εντοπίζονται και άλλα τοπωνύμια, που έχουν σχέση με τη λατρεία του, όπως του «Ζου ο Λάκκος», το «νερό τσ’ Αμάλθης», τα «Δανούζα» και η «Ζώμυθος»[8]. Ο Ψηλορείτης λοιπόν και ο Ζας αποτελούν κατά κάποιο τρόπο, δύο «αδελφά» όρη, συνδεδεμένα αμφότερα -σύμφωνα με τη μυθολογία- με την ανατροφή του Διός (π.χ. Ιδαίον Άντρον, σπηλιά του Ζα), όπου και έχουν εντοπιστεί σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.
Οι δε αναφορές της παρουσίας του Μίνωα στη Νάξο ίσως αντανακλούν την ιστορική πραγματικότητα μίας εποχής, όπου η θαλασσοκράτειρα Κρήτη είχε εντάξει στην κυριαρχία της ή στη σφαίρα επιρροής της τη Νάξο και τις Κυκλάδες γενικότερα. Στο ίδιο πλαίσιο φαίνεται ότι κινείται και ο μύθος του Θησέα και της Αριάδνης, της θυγατέρας του Μίνωος. Ο Θησέας, κατά την επιστροφή του στην Αθήνα, έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο, έκανε στάση στη Νάξο, όπου και εγκατέλειψε την Αριάδνη, την οποία εν συνεχεία απήγαγε ο Διόνυσος με την ακολουθία του. Στη νησίδα «της Αριάδνης», στην είσοδο του λιμανιού της Νάξου, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, έγινε το συμβάν, χτίστηκε ο ναός του Απόλλωνα (6ος αι. π.Χ.), κατάλοιπο του οποίου αποτελεί σήμερα η «Πορτάρα», η τεράστια μαρμάρινη πύλη, «σήμα κατατεθέν» του νησιού. Η Αριάδνη λατρεύτηκε στη Νάξο και εθεωρείτο σύμβολο ευφορίας. Τελούνταν μάλιστα εορτές προς τιμήν της[9].
Υπάρχουν λοιπόν πάμπολλες μυθολογικές αναφορές για τις σχέσεις Νάξου και Κρήτης. Ο μύθος και η πραγματικότητα συμπλέκονται αναφορικά με την παρουσία και επιρροή του κρητικού στοιχείου στο νησί της Νάξου κατά το απώτατο παρελθόν.
[1] Λεβογιάννης Ν., «Το τοπωνύμιο Αξός και ο θολωτός μυκηναϊκός τάφος στην Κωμιακή», στο: Κωμιακή, τόμ. Γ΄, Αθήνα 2005, σ. 23-26. Φατούρος Σ., «Νάξος ή Αξός», Αρχατός 2 (Σεπτέμβριος – Νοέμβριος 2005), σ. 14-27. Οικονομίδης Δ., «Το τοπωνύμιο Αξός στην Κωμιακή», Αρχατός 3 (Χειμώνας 2006), 34. Παρασύρης Δ., Νη Ζα – Ζω – Ζου το Λάκκο – Ζωνιανά, Ρέθυμνο 2007, σ. 83-84. Λεβογιάννης Ν., «Tο τοπωνύµιο «Αξός» στην Κωµιακή και η σχέση του µε το όνομα της Νάξου», http://koronida.blogspot.com/2010/03/t.html.
[2] Οικονομίδης Δ., σ. 11. Κρασσανάκης Α., Νομισματική ιστορία και νομίσματα αρχαίας Κρήτης, Αθήνα 2003, σ. 16.
[3] Φατούρος, σ. 21. Οικονομίδης, σ. 34. Βασιλάκης Α., Οι 147 πόλεις της αρχαίας Κρήτης, Ηράκλειο 2000, http://www.kairatos.com.gr/myweb/arxaiespoleisliktos-polixna.htm.
[4] Η ονομασία «Οξά», σύμφωνα με την παράδοση, προέρχεται από παραφθορά της αρχαίας πόλης «Νάξος» που συνυπήρξε της αρχαίας Ολούντος και που κατά ορισμένους ήταν η ακρόπολη της. Κατά μία εκδοχή την έκτισε ο Νάξος, υιός της Ακακαλίδος, θυγατέρας του Μίνωος. Βλ. http://www.eloundaweb.gr/oksa.asp?lang=gr & http://www.eloundaweb.gr/index.asp?lang=gr&plink=1&mtext=history.
[5] Προμπονάς Ι., «Ζας: το ιερό βουνό της Νάξου», στο: Φιλώτι, τόμ. Α΄, Αθήνα 1986, σ. 63.
[6] Κεφαλληνιάδης Ν., Τα σπήλαια της Νάξου και οι θρύλοι των, Αθήνα 1961, σ. 4.
[7] Κατάλοιπα της λατρείας του Διός εντοπίζονταν μέχρι προ τινος στις υπώρειες του Ψηλορείτη. Βοσκοί των Ζωνιανών Ρεθύμνης ορκίζονταν μέχρι το 1920-30 χρησιμοποιώντας τη φράση: «Νη Ζα». Βλ. Προμπονάς, σ. 63. Παρασύρης, σ. 18, 31, 89.
[8] Χαρωνίτης Β., «Ο Μυλοπόταμος του θρύλου και της παράδοσης», στο: Ο Μυλοπόταμος από την Αρχαιότητα ως σήμερα: περιβάλλον, αρχαιολογία, ιστορία, λαογραφία, κοινωνιολογία (Ρέθυμνο 2003), τόμ. Η΄, Ρέθυμνο 2006, σ. 149-150. Παρασύρης, σ. 21-29, 32-33. Σμπώκος Γ., «Τα τοπωνύμια του Ψηλορείτη», Η φωνή των Ανωγείων 279 (Μάρτιος – Μάιος 2009), σ. 5.
[9] Μελισσηνός Γ., Η Νάξος σε απλή γεωγραφική – ιστορική – γεωλογική επισκόπηση, Νάξος 1968, σ. 140-141. Ντε Γκριμάλντι Ι., «Η λατρεία του Διονύσου και της Αριάδνης στη Νάξο», Ναξιακά 4/5 (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1985), σ. 4-5. Οικονομίδης, σ. 11.
(απόσπασμα από το βιβλίο: «Κρήτη και Νάξος», Αθήνα 2010, σελ. 13-16).
Αντιγράφτηκε από το ιστολόγιο: Naxos Fun
