Οι βαθύτερες δομές και οι εξ αυτών απορρέουσες ιδιότητες των σύγχρονων πόλεων

Ανερώτητα απαντήματα  


Πώς ξεκινάει κανείς να περιγράφει ένα θέμα το οποίο είναι περίπλοκο, ακαθόριστο και κατά μείζονα λόγο υποκειμενικό;

Από την αρχή ίσως.
Ωραία. Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που η αρχή αυτή είναι ακριβώς και η αιτία του προβλήματος; Τι γίνεται όταν η αρχή «δεν έχει αρχή», μα ούτε και τέλος; Και, πως μπορεί κανείς να μιλήσει για αρχή σε -υποθετικές έστω- καταστάσεις που εξ ορισμού προϋποθέτουν την απομάκρυνση μας από την ιδέα του γραμμικού, μονοσήμαντου και σταθερής ροής χρόνου; Που αρχίζει και που τελειώνει ένας κύκλος;

Λοιπόν, την ξεχνάμε την αρχή. Αν μη τι άλλο, αυτό μας γλυτώνει όλους -και κυρίως εσάς- από τα βαθυστόχαστα κλισέ και τις λόγιες σαχλαμάρες στις οποίες εμείς οι άνθρωποι καταφεύγουμε συνήθως όταν προσπαθούμε να αναλύσουμε κάτι το οποίο δεν κατανοούμε.
Υπάρχει, τώρα, μια παλιά κινέζικη παροιμία που λέει: «Αν δεν μπορείς να αναλύσεις κάτι, μπορείς να το περιγράψεις». Η περιγραφή μιας κατάστασης δεν προαπαιτεί ούτε την κατανόηση ούτε την ανάλυση της, πράγμα που αποδεικνύεται πολύ βολικό. Ακόμη βολικότερο είναι το γεγονός πως μια περιγραφή μπορεί να ξεκινήσει απ' οπουδήποτε. Διαλέγεις αυθαίρετα ένα σημείο εκκίνησης και επεκτείνεσαι. Και, ποιο αυθαίρετο σημείο εκκίνησης διαλέγαμε ανέκαθεν εμείς οι άνθρωποι για να περιγράψουμε οτιδήποτε; Μα, τους εαυτούς μας φυσικά.
Όταν προσπαθούσαμε να περιγράψουμε το Θεό μέσα από τις θρησκείες μας, καταλήγαμε στο ότι Εκείνος μας είχε πλάσει κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του, εννοώντας στην πραγματικότητα ότι Εκείνος θα έπρεπε να μοιάζει σ' εμάς. Όταν περιγράφαμε το Σύμπαν, τοποθετούσαμε τη Γη και τους εαυτούς μας στο κέντρο του, με τα υπόλοιπα ουράνια σώματα να περιστρέφονται γύρω μας. Η αποκάλυψη της αλήθειας αποδείχτηκε οδυνηρή και οι πρωτοπόροι που μίλησαν γι' αυτή το πλήρωσαν ακριβά. Ακόμα και σήμερα, κανείς δεν τους συμπαθεί κατά βάθος.
Μπορεί, βέβαια, να πιστεύετε ότι ο εγωκεντρισμός μας έχει πλέον μειωθεί στις μέρες μας, στην πράξη όμως τίποτα δεν έχει αλλάξει.

Ναι, τώρα πια στα σχολεία μας έχουμε χάρτες που απεικονίζουν ολόκληρη την υδρόγειο, όμως στους χάρτες της Ευρώπης είναι η Ευρώπη που βρίσκεται στο κέντρο του χάρτη, στους χάρτες της Αμερικής η Αμερική, στους χάρτες της Ασίας η Ασία κοκ.
Ναι, το οικολογικό κίνημα έχει πια εξαπλωθεί και η προστασία του περιβάλλοντος έχει καταστεί βασική απαίτηση των πολιτών από τις κυβερνήσεις τους, όμως, αν ακούσετε προσεκτικά αυτά που διακηρύττουν οι οικολόγοι, θα διαπιστώσετε ότι οι εκκλήσεις τους για προστασία της χλωρίδας και της πανίδας του πλανήτη μας αποσκοπούν τελικά στην εξασφάλιση της δικής μας μελλοντικής βιωσιμότητας σαν είδος, και όχι στην επιβίωση της ίδιας της άμοιρης της χλωρίδας και της πανίδας.



Όμως, τι λέγαμε;

Α ναι, μιλούσαμε για κάτι περίπλοκο, ακαθόριστο και κατά μείζονα λόγο υποκειμενικό, η περιγραφή του οποίου ξεκινά αυθαίρετα από τη δική μας σκοπιά.
Μιλούσαμε για τις βαθύτερες δομές και τις εξ αυτών απορρέουσες ιδιότητες των σύγχρονων πόλεων.

Μιλούσαμε για τη δυνατότητα -και κυρίως την πιθανότητα- μια σύγχρονη πόλη όπως η Αθήνα να εμπεριέχει τέτοια πολυπλοκότητα στη δομή και τη λειτουργία της, ώστε η ίδια της αυτή η πολυπλοκότητα, από μόνη της και δίχως καν τη συνεπικουρία επιπρόσθετων παραγόντων, να επάγει την αυτόματη γένεση και οργάνωση δυναμικών, αυτόνομων και αλληλεπιδρώντων «μορφωμάτων» μέσα στο χάος των στατικών της χαρακτηριστικών.
Ας ξεκινήσουμε, όμως, την κουβέντα αυτή από το αγαπημένο μας σημείο αναφοράς. Ας ξεκινήσουμε από εμάς τους ανθρώπους.
Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αμέτρητες καταγραφές σχετικές με «ανεξήγητα περιστατικά και φαινόμενα» τα οποία κατά περιόδους -προσέξτε το αυτό, έχει σημασία- έχουν παρατηρηθεί σε συγκεκριμένες συνοικίες ή και ευρύτερες περιοχές διαφόρων πόλεων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Οι καταγραφές αυτές, στις περισσότερες των περιπτώσεων, δεν αφορούν κάτι το σαφώς «υπερφυσικό». Συνήθως αναφέρονται σε ξαφνικές, ανεξήγητες και παροδικές διακυμάνσεις κάποιων επί μέρους χαρακτηριστικών που αφορούν ολόκληρες πόλεις ή τμήματα αυτών. Υπάρχουν, για παράδειγμα, μυριάδες αναφορές σχετικά με θεαματικές, απότομες μεταβολές του μικροκλίματος, διάρκειας λίγων ημερών, ωρών ή και λεπτών· για απρόκλητες και έντονες παροδικές εξάρσεις της βλάστησης· για περιπτώσεις όπου ολόκληρες περιοχές σκεπάστηκαν από ανεξήγητη σιγαλιά ή αντίθετα κατακλύστηκαν από υπόκωφους βόμβους ή εκκωφαντικούς κρότους άγνωστης προέλευσης, κλπ.

● London Roy. Soc. Proc., 6-276: Στις 17/12/1852, ένα τριγωνικό σύννεφο παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια καταιγίδας στο Λονδίνο. Στο κέντρο του δέσποζε ένας ερυθρός πυρήνας, φαινομενικής διαμέτρου ίσης με αυτή της Σελήνης. Παρέμεινε ορατό για 13 λεπτά και μετά διαλύθηκε με «έκρηξη» του πυρήνα του.

● Monthly Weather Review, October, 1886: Σύμφωνα με δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας «Charlote Chronicle», και συγκεκριμένα στο φύλλο της 21/10/1886, στην κωμόπολη Charlote της βόρειας Καρολίνας των ΗΠΑ σημειωνόταν συνεχής βροχόπτωση, σε συγκεκριμένο σημείο της πόλης, κάθε απόγευμα κατά τις τρεις η ώρα. Η περιοχή στην οποία έπεφτε η βροχή αφορούσε αποκλειστικά λίγα τετραγωνικά μέτρα γης ανάμεσα σε δύο δέντρα, και το φαινόμενο ήταν άσχετο με την παρουσία ή μη νεφώσεων στον ουρανό.

● Chatham News jan. 10, 1914: Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας, στη μικρή πόλη Chatham, κοντά στο Kent της Αγγλίας, νωρίς το απόγευμα της 6ης Ιανουαρίου της ίδιας χρονιάς, εν μέσω τσουχτερής παγωνιάς, ένας γυμνός άνδρας εμφανίστηκε κυριολεκτικά από το πουθενά σε κεντρικό δρόμο της πόλης. Ο άνδρας έτρεχε ασταμάτητα πάνω-κάτω στη μέση του δρόμου, εωσότου ένας αστυνομικός κατάφερε τελικά να τον ακινητοποιήσει. Ο άνδρας φαινόταν να τα έχει χαμένα και ήταν εντελώς ανήμπορος να πει οτιδήποτε σε σχέση με τον εαυτό του. Οι γιατροί που τον εξέτασαν αργότερα αποφάνθηκαν ότι επρόκειτο για περίπτωση ψυχοπαθούς.

● Amer. jour. Sci., 39-339: Στις 11 Αυγούστου του 1805, ένας εκκωφαντικός κρότος, σαν από γιγάντια έκρηξη, έγινε ακουστός στην πολίχνη East Haddam της πολιτείας Κονέκτικατ των ΗΠΑ. Έξι ανάλογες περιπτώσεις δυνατών κρότων είχαν επισήμως καταγραφεί στην ίδια περιοχή από το 1791. Ανεπίσημα, όμως, οι κρότοι αυτοί γίνονταν ακουστοί από τους ντόπιους εδώ κι έναν αιώνα. Οι Ινδιάνοι της περιοχής τους αποκαλούσαν «ήχους Moodus».

● Brooklyn Eagle, March 17, 1891: Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας, την προηγούμενη ημέρα εκατοντάδες μάρτυρες είχαν δει δύο άνδρες να ανυψώνονται ξαφνικά αρκετά μέτρα από το έδαφος και να μεταφέρονται μερικές δεκάδες μέτρα παραπέρα. Σύμφωνα με την εφημερίδα, το γεγονός θα πρέπει να οφειλόταν σε μικρό τοπικό ανεμοστρόβιλο, αν και το όλο φαινόμενο δεν επηρέασε τίποτα και κανέναν άλλο.
Τα παγκοσμίως καταγεγραμμένα περιστατικά είναι τόσο πολλά, ώστε θα ήταν ανώφελο εδώ να παραθέσουμε περισσότερες περιπτώσεις. Παραπέμπουμε απλώς όποιον ενδιαφέρεται να διερευνήσει παρόμοιες καταγραφές στο όνομα Charles Fort, από τα τέσσερα βιβλία του οποίου προέρχονται και οι παραπάνω αναφορές (ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ). Ο ερευνητής αυτός κατέγραψε πολλές χιλιάδες ανάλογων περιστατικών, συλλέγοντας αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών της εποχής του με σχετικά δημοσιεύματα. Ήταν, μάλιστα, τόσο μεγάλη η απήχηση και η διάδοση του έργου του, ώστε στις μέρες μας ολόκληρη η κατηγορία των φαινομένων αυτών χαρακτηρίζεται συλλήβδην ως «Phenomena Forteana», δηλαδή «Φορτεανά Φαινόμενα».
Τώρα, μπορεί ο Fort να υπήρξε πρωτοπόρος στην καταγραφή και το συσχετισμό ανεξήγητων τοπικών φαινομένων του είδους αυτού, όμως δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο μόνος που τα παρατήρησε και μίλησε γι' αυτά. Χιλιάδες χρονικογράφοι, συγγραφείς, ποιητές, ακόμα και καλλιτέχνες, έχουν δώσει από αιώνες τώρα, άλλοτε με σαφήνεια και άλλοτε κωδικοποιημένες -μέσα από διηγήματα και έργα τέχνης συνήθως- περιγραφές ανάλογων περιστατικών και βιωμάτων.

"Έναστρη Νύχτα" του Van Gogh.
Προσέξτε αριστερά το σχήμα που μοιάζει με «μαύρη φωτιά».

Ούτε κι εδώ θα σταθούμε πολύ, μιας και οι σχετικές περιπτώσεις είναι πάρα πολλές και οι πηγές τους διαθέσιμες στον καθένα.
Θα πρέπει όμως να κάνουμε μια διευκρίνηση. Παρότι η πλειοψηφία των περιπτώσεων αφορά φαινόμενα τα οποία έχουν εκδηλωθεί εντός των ορίων πόλεων ή περιχώρων αυτών, είναι ωστόσο σαφές ότι τα φαινόμενα και τα περιστατικά αυτά δεν έχουν ως αποκλειστικό τόπο εκδήλωσης τις πόλεις. Ανάλογα περιστατικά έχουν παρατηρηθεί και στην ύπαιθρο, ακόμα και σε εντελώς απόμερες και ερημικές τοποθεσίες. Οι λόγοι για τους οποίους οι σχετικές καταγραφές αφορούν κατά βάση τις επικράτειες πόλεων είναι πολλοί και διάφοροι. Ο πλέον ευνόητος είναι ότι, στατιστικά, για τα φαινόμενα που εκδηλώνονται σε περιοχές όπου υπάρχει μεγαλύτερη συγκέντρωση ανθρώπων, υπάρχουν αναλογικά και αυξημένες πιθανότητες αυτά να εντοπιστούν και να καταγραφούν.
Λέγαμε κάτι προηγουμένως σχετικά με την «πολυπλοκότητα» και την «αυτόματη γένεση και οργάνωση μορφωμάτων» σε πόλεις. Όμως, τι ακριβώς εννοούμε με τους όρους αυτούς;
Ίσως το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο "Το Βέλος του Χρόνου" των Peter Coveney και Roger Highfield (ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ) βοηθήσει στην αποσαφήνηση τους (ο τονισμός λέξεων και προτάσεων είναι δικός μας).


Η μαγεμένη αντίδραση Belousov-Zhabotinsky
Η αντίδραση Belousov-Zhabotinsky έχει μια ιστορία τόσο παράξενη όσο και το όνομά της. Ο Art Winfree, ένας από τους εξέχοντες Αμερικανούς ειδικούς επί της αντίδρασης, περιγράφει πώς ο Βοris Pavlovitch Belousov πραγματοποίησε το αποφασιστικής σημασίας έργο του πάνω σ' αυτή τη χημική αντίδραση ενώ ήταν επικεφαλής του εργαστηρίου βιοφυσικής που υπαγόταν στο σοβιετικό Υπουργείο Υγείας, στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Κατά τη διάρκεια των ερευνών του παρασκεύασε ένα παράξενο χημικό μείγμα που να μοιάζει στον κύκλο του Krebs, ώστε να ρίξει λίγο φως σε κάποιες όψεις του. Ο εν λόγω κύκλος αποτελεί μια κρίσιμη μεταβολική οδό, μέσω της οποίας τα ζωντανά κύτταρα αποσυνθέτουν οργανικές τροφές παράγοντας ενέργεια (με τη μορφή μορίων που ονομάζονται τριφωσφορική αδενοσίνη, ΑΤΡ) και αέριο διοξείδιο του άνθρακα.

Η καρικατούρα του κύκλου του Krebs που έφτιαξε ο Belousov περιλάμβανε κιτρικό οξύ που περιέχεται στον κύκλο. Περιείχε επίσης βρωμικό κάλιο, για να μιμηθεί το βιολογικό ισοδύναμο της καύσης του κιτρικού οξέος (οξείδωση), θειικό οξύ, και έναν καταλύτη από ιόντα δημητρίου, που πίστευε ότι θα είχαν την προσήκουσα ομοιότητα με τον λειτουργικό σκοπό πολλών ενζύμων (πολλά ένζυμα έχουν συχνά ένα φορτισμένο άτομο μετάλλου στην «ενεργητική πλευρά» τους, όπου διεκπεραιώνονται οι χημικές αντιδράσεις). Προς μεγάλη του έκπληξη, το διάλυμα άρχισε να έχει περιοδικές διακυμάνσεις ανάμεσα σε μια άχρωμη εμφάνιση και μια κίτρινη απόχρωση - που αντιστοιχούσε σε δύο διαφορετικές μορφές του φορτισμένου ιόντος δημητρίου - με κανονικότητα ρολογιού. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι κατά τη διάρκεια της διερεύνησης που ακολούθησε, παρατήρησε επίσης το σχηματισμό μορφωμάτων στο χώρο. Έτσι ο Belousov μας έδωσε την πρώτη αληθινή χημική αντίδραση που υποστήριζε την ιδέα της αυτοοργάνωσης, μέσα από δίδυμες μη αντιστρεπτές διαδικασίες αντίδρασης και διάχυσης, (όπως είχε προβλέψει θεωρητικά ο Turiηg περίπου τον ίδιο καιρό). Ο Winfree έγραψε πρόσφατα: «Η αντίδραση δεν έμοιαζε με τίποτε από όσα προβλέφθηκαν στα τριάντα χρόνια που αφιερώθηκαν στο ζήτημα από θεωρητικούς χημικούς και βιολόγους».

Το δυστύχημα για τον Belousov ήταν ότι η αντίδραση ήταν τόσο ιδιόμορφη, ώστε είχε μεγάλο πρόβλημα να πείσει την επιστημονική καθεστηκυία τάξη πως ήταν αληθινή. Το 1951 απορρίφθηκε ένα άρθρο του για τη δουλειά του αυτή. Ο εκδότης του περιοδικού είπε ότι η «υποτιθέμενη επιτευχθείσα ανακάλυψη» ήταν μάλλον αδύνατη. Έξι χρόνια αργότερα ο Belousov υπέβαλε προς δημοσίευση μια περιεκτικότερη ανάλυση αλλά ο εκδότης του πρότεινε να δημοσιεύσει μόνο μια βάρβαρα κομμένη εκδοχή της, με τη μορφή σύντομης ανακοίνωσης. Το έργο του Belousov δημοσιεύτηκε τελικά σαν μια σκοτεινή ανακοίνωση στα πρακτικά ενός συμποσίου ακτινολογικής ιατρικής. Ήταν δύο σελίδες που είχαν τοποθετηθεί πριν από κάποια άλλη δημοσίευσή του.

Η επιστημονική καθεστηκυία τάξη ήταν τόσο αποβλακωμένη με την απλοϊκή ερμηνεία του Δεύτερου Νόμου της Θερμοδυναμικής - η τάξη που ομοιόμορφα αποσυντίθεται σε αταξία - ώστε ουδείς ήταν προετοιμασμένος να δεχτεί τις αναφορές του Belousov για την αυθόρμητη εμφάνιση αυτοοργανωνόμενων χαρακτηριστικών σε ένα χημικό σύστημα. Πίστευαν πως ο Δεύτερος Νόμος λέει ότι μια χημική αντίδραση οδεύει πάντοτε προς την εκφυλισμένη ισορροπία. Ένα χημικό ρολόι που μεταλλάσσει ανάμεσα σε δύο χρώματα συνεπάγεται ότι η αντίδραση επιστρέφει κατά κάποιον τρόπο στον εαυτό της, μια παρωδία του Δεύτερου Νόμου. (Στην πραγματικότητα, ο Belousov δεν ήταν ο πρώτος που έπεσε θύμα αυτής της παρερμηνείας. Η ανακάλυψη μιας περιοδικά κυμαινόμενης χημικής αντίδρασης κατά τη μετατροπή του υπεροξειδίου του υδρογόνου σε νερό από τον William Bray του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ, το 1921, απορρίφθηκε ως τέχνασμα οφειλόμενο στις αδυναμίες της πειραματικής διαδικασίας.)

Το πραγματικό ενδιαφέρον για την αντίδραση εμφανίστηκε μόνο όταν ο Anatoly Zhabotinsky μελέτησε την ταλαντούμενη συνταγή του Belousov. Στην αρχή το ενδιαφέρον ήταν μικρό, επειδή περιοριζόταν πίσω από το «σιδηρούν παραπέτασμα». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, όταν ήταν επί πτυχίω φοιτητής της βιοχημείας στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ο Zhabotinsky άλλαξε με μια σειρά τρόπους τη βασική αντίδραση του Belousov. Αντικατέστησε για παράδειγμα το ιόν του δημητρίου με αντιδραστήριο σιδήρου, το οποίο έδωσε μια πολύ πιο καθαρή αλλαγή του χρώματος από κόκκινο σε μπλε. Έτσι κατάφερε τελικά να αιχμαλωτίσει τη φαντασία των συντηρητικών συναδέλφων του. Με τη μελέτη αυτού του εκπληκτικού συστήματος άρχισαν να ασχολούνται και άλλοι. Τα τελευταία είκοσι χρόνια η μελέτη των αυτοοργανωνόμενων χημικών αντιδράσεων αναπτύχθηκε και έγινε ένα μοντέρνο πεδίο έρευνας. Πιστοποιητικά για τη σημασία του έργου ήρθαν το 1979 από επιστήμονες απ' όλο τον κόσμο, και ένα χρόνο μετά οι Belousov και Zhabotinsky τιμήθηκαν με το βραβείο Λένιν, μαζί με τους Va1entin Israelovitch Krinsky, Genrik Ivanitsky και A1bert Zaikin. Δυστυχώς ο Belousov πέθανε το 1970, πριν από την καθυστερημένη διεθνή αναγνώριση της δημιουργικής συνεισφοράς του.

Η ανακάλυψη του Belousov και οι πολλές παραλλαγές που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια έχουν γίνει γνωστές ως αντίδραση Belousov-Zhabontinsky (ΒΖ). Η παρασκευή της είναι απλή και μπορεί να της έχει κανείς εμπιστοσύνη (ο επίδοξος πειραματικός πρέπει να συμβουλευτεί την εργασία του Winfree που παρατίθεται στη βιβλιογραφία αυτού του κεφαλαίου, αν θέλει κάποιες οδηγίες). Μ' αυτό το φαινομενικά μαγικό μείγμα μπορούν να συνδεθούν κάθε είδους όμορφα φαινόμενα. Μια επιλογή μαυρόασπρων εικόνων δείχνει την αντίδραση ΒΖ, καθώς εξελίσσεται.

Η χημεία αυτής της σημαντικής και πολύπλοκης αντίδρασης μελετήθηκε σε βάθος από πολλούς επιστήμονες, και ολόκληρα βιβλία αφιερώθηκαν σ' αυτήν. Πιστεύεται ότι στη συνολική αντίδραση συμμετέχουν περίπου τριάντα διακριτά χημικά είδη, συμπεριλαμβανομένων των ενδιαμέσων σύντομης διάρκειας που λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι ανάμεσα στους διαφόρους αλληλένδετους κύκλους χημικών αντιδράσεων. Όλα τούτα τα διατύπωσε περιληπτικά μια ομάδα του Πανεπιστημίου του Όρεγκον (οι Richard Fie1d, Endre Körös και Richard Noyes), σε ένα μηχανισμό χημικής αντίδρασης με ένδεκα στάδια, κάτι αρκετά πιο πολύπλοκο από τα τέσσερα βήματα του Brusselator. Αν ερευνήσει κανείς τα ένδεκα στάδια θα μπορέσει να βρει μια διαδικασία όπου μια χημική ουσία επηρεάζει την ίδια την παραγωγή της. Έτσι έχουμε αυτοκατάλυση, το βασικό συστατικό στοιχείο της ανάδρασης και της μη γραμμικότητας. Από την πληθώρα των πολύπλοκων ενδιαμέσων, η ομάδα του Όρεγκον πρότεινε ένα αρκετά απλοποιημένο αλλά σημαντικό μοντέλο που περικλείει πέντε διαφορετικά βήματα, το οποίο η επιστημονική κοινότητα το βάφτισε «Oregonator». Το μοντέλο του Oregonator είναι μια θεωρητική αναπαράσταση της κατάστασης πραγμάτων στην εξελισσόμενη αντίδραση ΒΖ: είναι σε θέση να περιγράψει από πολλές σκοπιές τη συμπεριφορά των πειραματικών λύσεων τύπου ρολογιού, όπως τους ελκυστές οριακού κύκλου οι οποίοι δημιουργούν τις χημικές περιοδικές διακυμάνσεις.



Αν κάποιος επιμένει να κατακερματίζει τη γνώση, τότε θα έπρεπε μάλλον να πει ότι η μαγεμένη αντίδραση ΒΖ βρίσκεται στην περιοχή της χημικής επιστήμης που είναι γνωστή ως «ανόργανη» χημεία. Η λεπτομερής κατανόηση της αντίδρασης αποτέλεσε αντικείμενο έμπνευσης για τους χημικούς ώστε να ελέγξουν ακόμα περισσότερο τον ανόργανο κόσμο. Για παράδειγμα, ο Thomas Briggs και ο Warren Rauscher του Galileo High School Lux Laboratory ανακάλυψαν περιοδικές διακυμάνσεις σε μείγματα υπεροξειδίου του υδρογόνου, μηλονικού οξέος, ιωδικού καλίου, θειικού μαγγανίου και υπερχλωρικού oξέος τα οποία μεταλλάσσουν περιοδικά από μπλε σε κίτρινο χρώμα. Ο αριθμός τέτοιων περιοδικών αντιδράσεων αυξάνεται διαρκώς, και μάλιστα οι γενικές αρχές που τις διέπουν είναι πλέον αρκετά κατανοητές. Εν συνεχεία εμφανίστηκαν και άλλα μοντέλα τέτοιων χημικών ρολογιών - υπάρχει ένα «μοντέλο Κ» (Κ από το Κυότο), ένα «ΙUator» που προέρχεται από το Indiana university oscillator (ταλαντωτής του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα) και ένα «Bubbleator», ένα μοντέλο το οποίο περιγράφει μια χημική αντίδραση που παράγει κύματα από αεριούχο αφρό.



Μια ουσιαστική πλευρά της αντίδρασης ΒΖ είναι η αποκαλούμενη «διεγερσιμότητα» - υπό την επίδραση διεγερτών, αναπτύσσονται μορφώματα εκεί όπου αλλιώς θα υπήρχε ένα απολύτως παθητικό διάμεσο. Μερικές αντιδράσεις τύπου ρολογιού, όπως οι αντιδράσεις Briggs-Rauscher και ΒΖ που χρησιμοποιούν ως καταλύτη τη χημική ουσία διπυριδικό ρουθήνιο, είναι δυνατό να διεγερθούν σε δραστηριότητα αυτοοργάνωσης με την επίδραση του φωτός. Η ιδιότητα της διεγερσιμότητας, η οποία δείχνει με ποιο τρόπο μπορεί να εξωθηθεί σε δράση η αντίδραση ΒΖ, ήταν σχεδόν άγνωστη στον Turiηg, ακόμα και σήμερα δε οι θεωρητικοί συχνά την παραβλέπουν. Πράγματι, η διεγερσιμότητα παραμένει μια κάπως θολά ορισμένη έννοια.



Οι λεπτές αποχρώσεις της αντίδρασης ΒΖ παραμένουν αντικείμενο μελέτης των μαθηματικών, των φυσικών και των βιολόγων. Και υπάρχουν σοβαροί λόγοι γι' αυτό. Γιατί, όπως σύντομα θα αρχίσουμε να διακρίνουμε, δεν είναι δυνατό να παραβλέψουμε τη σχέση της αντίδρασης με μεγάλο τμήμα της οργάνωσης του ζώντος κόσμου με την οποία είμαστε εξοικειωμένοι. Τα σπειροειδή κύματα που σχηματίζονται σε χημικά ρολόγια έχουν κάτι παραπάνω από μια φευγαλέα ομοιότητα με εκείνα που σχηματίζονται στις καρδιακές προσβολές, τους πρωτόγονους βλενομύκητες, τους σπειροειδείς γαλαξίες και τους τυφώνες. Πράγματι, ο Winfree διατείνεται το εξής: «Μολονότι [ η αντίδραση ΒΖ] στερείται κάποιου πράγματος σαν το γενετικό σύστημα, μέσω του οποίου θα μπορούσε να υποστεί μεταλλάξεις και να εξελιχθεί, έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν ενδιαφέροντα τα ζωντανά συστήματα: τον χημικό μεταβολισμό (οξείδωση οργανικών οξέων σε διοξείδιο του άνθρακα), την αυτοοργανωνόμενη δομή, τη ρυθμική δραστηριότητα, τη δυναμική ευστάθεια μέσα σε κάποια όρια, τη μη αντιστρεπτή διάλυση πέρα απ' αυτά τα όρια, και μια φυσιολογική διάρκεια ζωής. Η μελέτη των χημικών ρολογιών, λοιπόν, βοήθησε, με την πραγματική έννοια, να εμφυσηθεί ζωή στην ανόργανη χημεία, ένα ζήτημα που η κατανόησή του συχνά περνούσε επικίνδυνα σε δεύ­τερη μοίρα, ενώ κυριαρχούσε αυτό που για τον χημικό είναι το ισοδύναμο της συλλογής γραμματοσήμων - η συσσώρευση τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων.



Τα ανόργανα αυτοοργανωνόμενα συστήματα αποτελούνται από ορισμένα απλά χημικά είδη. Η πραγματική χημεία όμως είναι κάπως τυχαία - υπάρχουν πολύ λίγες ιδιαιτερότητες, επειδή τα μόρια που περιφέρονται μέσα στη «σούπα» ενδέχεται να αντιδρούν όλα μεταξύ τους σε κάποιο βαθμό. 'Οπως θα δούμε, οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν την τάση να βρίσκονται στο άλλο άκρο του φάσματος των δυνατοτήτων. Εκεί, η (βιο)χημεία είναι και πολύπλοκη και καλά συντονισμένη: κάθε αντίδραση είναι εξαιρετικά ειδική και προχωρεί με εκπληκτική αποδοτικότητα. Οι Ρrigοgine και Stengers παρατήρησαν: «Είναι απίθανο να πρόκειται για ατύχημα. Εδώ συναντάμε ένα αρχικό στοιχείο που σημαδεύει τη διαφορά ανάμεσα σε φυσική και βιολογία. Τα βιολογικά συστήματα έχουν παρελθόν. Τα μόρια που τα συνιστούν είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης. Επελέγησαν για να συμμετάσχουν στους αυτοκαταλυτικούς μηχανισμούς, για να δημιουργήσουν πολύ ειδικές μορφές αυτοοργάνωσης». Πρόκειται για χημεία με στόχους. Είναι το θαύμα της ζωής.
Τα παραπάνω αποτελούν ελάχιστο μόνο μέρος των επιστημονικών και άλλων δεδομένων που συγκλίνουν όλα, αμείλικτα, προς το ίδιο αξίωμα:
Η πολυμέρεια γεννά αυτοοργάνωση.
Γνωρίζουμε, βέβαια, για την ύπαρξη αυτοοργάνωσης όσον αφορά τη δομή, τη διάταξη στο χώρο και τη συμπεριφορά των σωματιδίων της ύλης, τα οποία ως γνωστόν υπακούν σε συγκεκριμένους φυσικούς κανόνες (η ίδια η έννοια των «φυσικών νόμων» εμπεριέχει, ούτως ή άλλως, και την έννοια της αυτοοργάνωσης). Όμως, εδώ μιλάμε για κάτι που φτάνει ένα βήμα παραπέρα, μιλάμε ουσιαστικά για τη γένεση, υπό την επίδραση κατάλληλων παραγόντων, δυναμικών χαρακτηριστικών με «εσωτερικούς κανόνες κλειστού συστήματος» (προσέξτε στο παραπάνω κείμενο τις έννοιες «ελκυστής», «καταλύτης», «διεγέρτης») σε ένα μείγμα ανόργανων χημικών συστατικών. Πρόκειται, δηλαδή, ουσιαστικά για την ανάπτυξη ενός ανώτερου επιπέδου αυτοοργάνωσης, πάνω από εκείνο της συνηθισμένης δομής και οργάνωσης της ύλης (και της ενέργειας - ουσιαστικά πρόκειται για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος).
Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η ορολογία που χρησιμοποιείται στο παραπάνω απόσπασμα ταυτίζεται με αυτή που χρησιμοποιούμε εμείς εδώ (όχι, δεν την έχουμε δανειστεί από πουθενά). Για την ακρίβεια, όλες οι προσεγγίσεις που καταπιάνονται με το θέμα αυτό καταλήγουν αργά ή γρήγορα σε έννοιες και όρους που μοιάζουν μεταξύ τους, ή και ταυτίζονται απόλυτα.
Όμως, τι σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ μιας χημικής αντίδρασης και μιας πόλης;

Κοιτάξτε την Αθήνα όπως αυτή φαίνεται από ψηλά:

Σκεφτείτε, εάν σε μοριακά διαλύματα λιγοστών χημικών ενώσεων μπορούν να αναπτυχθούν φαινόμενα και «μορφώματα» όπως αυτά που εμφανίζονται στην αντίδραση BZ και τις παραλλαγές της, τι θα μπορούσε να συμβαίνει στην περίπτωση ολόκληρων πόλεων; Αν σε ένα φλυτζάνι που περιέχει μερικές απλές ανόργανες χημικές ουσίες χωράει αρκετή πολυπλοκότητα ώστε αυτόματα οι ουσίες αυτές να παρουσιάζουν αυτοοργάνωση, περιοδικότητα και άλλα χαρακτηριστικά που θυμίζουν βασικές λειτουργίες των ζώντων οργανισμών, τότε τι θα μπορούσε να συμβαίνει στον «ωκεανό της σούπας» μιας ανθρώπινης πόλης; Μιας «σούπας» που δεν περιέχει απλώς χημικές ουσίες και υλικά μέρη υπό συνθήκες εργαστηρίου, αλλά διαπερνάται από δίκτυα ροής ενέργειας, διασχίζεται από κανάλια μεταφοράς ύλης, υπόκειται στη δράση ηλεκτρομαγνητικών και βαρυτικών πεδίων, συντονίζεται σε ευρύτερους κιρκαδιανούς ρυθμούς -όπως ο κύκλος του ημερονύκτιου και των εποχών του έτους- και, γενικά, αλληλεπιδρά με μυριάδες άλλες, μικρές και μεγάλες παραμέτρους. Σκεφτείτε, λοιπόν, τι θα μπορούσε να «κολυμπάει» στη «σούπα» μιας πόλης όπως η Αθήνα.

Ασφαλώς και υπάρχει διαφορά κλίμακας, όμως η «μηχανική» του πράγματος παραμένει η ίδια. Για την ακρίβεια, η κλίμακα δεν αποτελεί αντικειμενικό μέγεθος, αλλά εξαρτάται από το «άνοιγμα της οπτικής γωνίας» του εκάστοτε παρατηρητή. Με απλά λόγια, ένα φαινόμενο σχετικό με τη συζήτηση μας θα μπορούσε να αφορά ολόκληρη την πόλη, ένα τμήμα αυτής, μια συνοικία, ένα οικοδομικό τετράγωνο, ένα σπίτι, ένα δωμάτιο ή ακόμα και μια μικρή γωνιά στην άκρη κάποιου δρόμου. Ένα τέτοιο υποθετικό φαινόμενο θα μπορούσε να ξεκινάει από μια μικρή γωνιά της πόλης και να εξαπλώνεται περεταίρω· ή και ανάποδα.

Δεν υπάρχει καθορισμένο μέγεθος, αλλά ούτε και σταθερός χρόνος διάρκειας. Αυτό το δεύτερο τείνουμε όλοι μας να το ξεχνάμε, και στο σημείο αυτό θα πρέπει ίσως να θυμηθείτε το τμήμα του προηγούμενου αποσπάσματος που αναφέρεται σε «δυναμική ευστάθεια μέσα σε κάποια όρια», «μη αντιστρεπτή διάλυση πέρα απ' αυτά τα όρια», και «διάρκεια ζωής». Αν κάτι υπάρχει στο χώρο, θα πρέπει αναγκαστικά να υπάρχει και στο χρόνο, και η ύπαρξη του αυτή στο χρόνο συνεπάγεται αυτόματα και «διάρκεια». Έτσι, λοιπόν, το υποθετικό μας φαινόμενο θα μπορούσε να έχει διάρκεια ζωής από ελάχιστα νανοδευτερόλεπτα έως και εκατομμύρια χρόνια. Αυτό, πάλι, με τη σειρά του, συνεπάγεται ότι ένα φαινόμενο με πολύ μικρή διάρκεια ζωής θα μπορούσε κάλλιστα να περάσει απαρατήρητο από εμάς τους ανθρώπους, δίχως ποτέ να μας δοθεί μια δεύτερη ευκαιρία να το παρατηρήσουμε. Σωστά;

Όχι ακριβώς. Μην ξεχνάτε ότι η συνηθισμένη μας αίσθηση του γραμμικού μονοσήμαντου χρόνου είναι αποτέλεσμα των δικών μας και μόνο προδιαγραφών και περιορισμών, ως ανθρώπινων όντων. Τα φαινόμενα, όμως, του είδους που συζητάμε δε φαίνεται να σέβονται ιδιαίτερα τους περιορισμούς μας αυτούς, και είναι ελεύθερα να εκδηλωθούν και να κινηθούν στο χώρο και στο χρόνο σύμφωνα με τις εντελώς διαφορετικές «δικές τους» προδιαγραφές. Η συνολική εικόνα της εκδήλωσης τους θα ήταν απελπιστικά ακατανόητη για εμάς, η αποτύπωση της όμως στη δική μας «ληψή» αίσθηση του χωροχρόνου φαίνεται να είναι αυτή ενός δυναμικά μεταβαλλόμενου φράκταλ - τρισδιάστατου όσον αφορά το χώρο και μονοδιάστατου όσον αφορά το χρόνο. (Ίσως να αναρωτιέστε πως θα μπορούσε να υπάρξει και να αποτυπωθεί ένα φράκταλ επάνω σε μια βαρετά μονοδιάστατη ευθεία γραμμή, όπως είναι αυτή της δικής μας αντίληψης του χρόνου. Κι όμως, τα μονοδιάστατα φράκταλ είναι απολύτως «νόμιμα» και υπαρκτά -http://c2.com/cgi/wiki?FractalDimension- και, μάλιστα, στους κανόνες που τα διέπουν κρύβεται και ένα κλειδί σε σχέση με το φαινόμενο που γενικά αποκαλούμε «συγχρονικότητες».) Κατ' αυτή την έννοια, ένα φαινόμενο ή ένα συμβάν που από την άποψη της μηχανικής για την οποία συζητάμε συνέβη άπαξ, θα μπορούσε κάλλιστα -και για την ακρίβεια, όχι απλώς θα μπορούσε, αλλά υποχρεωτικά θα συνέβαινε έτσι- να εκδηλωθεί, με άλλοτε άλλη ένταση, σε πληθώρα χρονικών -αλλά και χωρικών- στιγμών του δικού μας χρόνου και χώρου. Ή, αντίστροφα -για να μη ξεχνάμε και την ανθρωποκεντρική μας σκοπιά- ένα σχετικό φαινόμενο που εμείς βλέπουμε να επαναλαμβάνεται ανά τακτές χρονικές περιόδους «στον κόσμο μας», θα μπορούσε να προέρχεται από μια και μοναδική πηγή, μέσα σ' αυτό που εμείς ονομάζουμε χώρο και χρόνο.

Αρχίζουν να μπερδεύονται τα πράγματα ε; Και που να δείτε μετά. Όμως, εδώ κρίνεται απαραίτητη μια διευκρίνηση. Ο βασικός πυρήνας των όσων περιγράφουμε δεν αποτελεί προϊόν δικής μας έμπνευσης ή διερεύνησης. Τις ίδιες ακριβώς αρχές και διαπιστώσεις μπορείτε να τις βρείτε διάσπαρτες ή και συγκεντρωμένες σε πολλούς άλλους χώρους και πηγές. Χιλιάδες άλλοι άνθρωποι έχουν καταπιαστεί με τα θέματα αυτά και έχουν δώσει τις δικές τους, παράλληλες προσεγγίσεις. Και οι προσεγγίσεις αυτές δεν έλκουν την καταγωγή τους από ευφάνταστες ονειροπολήσεις και χοντροκομμένες απλουστεύσεις γραφικών ημιμαθών, αλλά -και αποτελεί ειρωνεία το ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων γύρω μας το αγνοεί παντελώς- από την αφρόκρεμα του επιστημονικού μας κόσμου και από τις πλέον πολυβραβευμένες εργασίες του αιώνα που μας πέρασε. Τα κομμάτια του «παζλ» υπάρχουν διάσπαρτα σε όλους τους χώρους της γνώσης, διαθέσιμα στον οποιοδήποτε. Το δύσκολο, αλλά και το γοητευτικό συνάμα στην όλη αυτή υπόθεση, έγκειται στον εντοπισμό και το συνταίριασμα τους.

Όσο για το κλασικό ερώτημα που διατυπώνεται πάντοτε σε ανάλογες συζητήσεις, στο γιατί, δηλαδή, εάν τα φαινόμενα που προβλέπονται από την παραπάνω θεωρία εκδηλώνονται όντως στις πόλεις μας, αυτά δε γίνονται αντιληπτά από εμάς, αφού μάλιστα, και πάντα σύμφωνα με τη θεωρία, αυτή τους η εκδήλωση θα πρέπει να είναι και αρκετά συχνή, υπάρχουν πολλών ειδών απαντήσεις. Θα μπορούσε να αντιρωτήσει κανείς, για παράδειγμα, πως είναι δυνατόν να μην αντιλαμβανόμαστε την περιστροφική κίνηση της Γης, που μάλιστα κοντά στον ισημερινό προσεγγίζει τα 400 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, ή το γιατί τελικά ο ήχος από το κλάμα ενός μωρού που βρίσκεται στην άλλη άκρη της πόλης δε φτάνει ποτέ στ' αυτιά μας. Όμως, κοιτάξτε την παρακάτω φωτογραφία.

Όπως και η προηγούμενη, έτσι κι αυτή αποτυπώνει την εικόνα της Αθήνας από δορυφόρο. Η μόνη διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι η δεύτερη έχει τραβηχτεί νύχτα. Διακρίνετε την παραμικρή ομοιότητα μεταξύ των δύο φωτογραφιών; Για αναλογιστείτε, αν η αυξομείωση ενός και μόνο παράγοντα, που αφορά μια μόνο από τις μόλις πέντε αισθήσεις που διαθέτουμε, αρκεί για να επιφέρει τέτοια ριζική διαφορά στο παρατηρούμενο, πόσοι άλλοι παράγοντες θα μπορούσαν να επηρεάσουν αυτό που τελικά καταλήγει να αποτυπωθεί στη συνείδηση μας;

Δεν είναι όμως αλήθεια ότι τα σχετικά φαινόμενα περνούν πάντοτε απαρατήρητα από εμάς. Όλοι έχουμε να θυμηθούμε κάποια περιστατικά του είδους, έστω κι αν πολλές φορές δε μπορούμε να τα βάλουμε σε λέξεις. Απλά, σκεφτείτε πόσες διαφορετικές μεταβλητές θα πρέπει να συνδυαστούν κατάλληλα μεταξύ τους ώστε τα περιστατικά και τα φαινόμενα αυτά να καταφέρουν να γίνουν αντιληπτά και να μας εντυπωθούν. Και, κατ' αρχάς, το κάθε φαινόμενο "X" θα πρέπει να εκδηλώνεται στο δικό μας τόπο και χρόνο, και να καταλαμβάνει χώρο και χρόνο συμβατούς με τα δικό μας φάσμα παρατήρησης. Σκεφτείτε π.χ. την περίπτωση το όλο φαινόμενο να καταλαμβάνει χώρο μικρότερο από την κεφαλή μιας καρφίτσας ή, αντίθετα, να εκτείνεται σε διαστάσεις μεγαλύτερες του ηλιακού μας συστήματος. Από την άλλη, φανταστείτε φαινόμενα με διάρκεια μικρότερη αυτής του μετεικάσματος των ματιών μας ή, αντίθετα, αρκετά μεγάλη ώστε να καταλαμβάνει αρκετές δικές μας ζωές. Σκεφτείτε την περιστροφή της Γης και το γιατί τελικά αυτή δε γίνεται αντιληπτή από εμάς, καθώς και το πόσο άμεσα το φαινόμενο αυτό θα γινόταν αισθητό αν η Γη ξεκινούσε ή σταματούσε να περιστρέφεται τώρα, στη διάρκεια της δικής μας ζωής. Φυσικά, το φάσμα παρατήρησης μας εμπεριέχει πολλούς ακόμα περιορισμούς, με κυριότερους αυτούς των αισθήσεων μας. Και σαν να μην έφταναν όλοι αυτοί οι περιορισμοί, υπάρχουν ακόμα πιο ύπουλες παρωπίδες που μας εμποδίζουν να αντιληφθούμε καταστάσεις και συσχετισμούς. Πρόκειται για τους μηχανισμούς αυτορρύθμισης της συνείδησης, στους οποίους έχουμε κατ' επανάληψη αναφερθεί.

Ακόμα κι έτσι, όμως, παρά το γεγονός ότι το φάσμα παρατήρησης μας αντιστοιχεί σε ελάχιστο τμήμα του φάσματος εκδήλωσης των φαινομένων που μας απασχολούν, και παρά τους υπόλοιπους εγγενείς περιορισμούς μας, η συχνότητα εκδήλωσης των φαινομένων αυτών σε κοσμική κλίμακα είναι τόσο υψηλή ώστε, στατιστικά, αρκετά απ' αυτά καταφέρνουν να εκδηλωθούν στη δική μας «περιοχή παρατήρησης» και να γίνουν αισθητά. Είναι σαν να αφήνει κανείς ένα άδειο μπουκάλι εκτεθειμένο σε μια καταιγίδα. Παρότι το εύρος του στομίου του μπουκαλιού είναι απειροελάχιστο σε σχέση με τη συνολική έκταση της καταιγίδας, κάποιες σταγόνες θα βρουν το δρόμο τους και θα συσσωρευτούν μέσα στο μπουκάλι.

Βέβαια, τα πράγματα θα ήταν απελπιστικά δύσκολα αν η όλη προσπάθεια μελέτης των καταστάσεων αυτών αντιστοιχούσε στην προσπάθεια κάποιου που, διαγράφοντας διαδρομές μέσα στην πόλη εν μέσω ισχυρής καταιγίδας και με ένα αδειανό μπουκάλι στο χέρι, ελπίζει να μαζέψει λιγοστές στάλες βροχής. Μερικές φορές χρειάζεται να το εφαρμόσει κανείς κι αυτό, ευτυχώς όμως υπάρχουν και «παράπλευρες οδοί». Όταν ψάχνεις να εντοπίσεις κάτι το οποίο ενδεχομένως είναι ανεπαίσθητο για σένα, μπορείς να οδηγηθείς σ' αυτό μέσω των επιδράσεων και των συνεπειών που αυτό θα έχει στον ορατό σ' εσένα κόσμο (κάπως έτσι δεν ανακαλύψαμε και την περιστροφή της Γης;). Έτσι, η ιχνηλάτηση στους χώρους αυτούς συχνότερα αφορά ίχνη και «απολιθώματα» από διαδικασίες και μορφώματα ενεργών ή παρελθόντων επιδράσεων, και σπανιότερα αφορά στον απ' ευθείας εντοπισμό της όποιας πηγής όλων αυτών. Δεδομένου, τώρα, ότι η συνείδηση και οι αισθήσεις μας λειτουργούν συλλαμβάνοντας και καταγράφοντας, όχι τις ίδιες τις περιβάλλουσες συνθήκες στις οποίες κινούμαστε, αλλά τις μεταβολές και τις διακυμάνσεις αυτών, οι πλέον πρόσφορες για παρατήρηση, αλλά και πιο βολικές για μελέτη περιπτώσεις αφορούν φαινόμενα και επιδράσεις με παρατεταμένο χρόνο επίπτωσης (έτη ή και δεκαετίες) στο δικό μας χρόνο, και εστία επίπτωσης αντίστοιχης με τη συμβατική μας κλίμακα παρατήρησης (οικήματα, συνοικίες ή ευρύτερες περιοχές) στο δικό μας χώρο.

Τόση ώρα μιλάμε για φαινόμενα και για «μορφώματα», χωρίς να έχουμε μπει στην ουσία του περιεχομένου των όρων αυτών. Δε θα το κάνουμε εδώ. Όπως και δε θα σταθούμε ακόμα στις βασικότερες προεκτάσεις του όλου θέματος, όπως είναι π.χ. η επίδραση των υποθετικών αυτών φαινομένων και μορφωμάτων σε εμάς τους ανθρώπους και στα άλλα ζωντανά πλάσματα γύρω μας, ή οι ιδιότητες τους και οι πρακτικές εφαρμογές που απορρέουν απ' αυτές (πάντως, ο όρος «μορφώματα» χρησιμοποιείται κατ' εξοχήν στην Ιατρική και δη στην Ογκολογία, κι αυτό δεν είναι άσχετο). Έχουμε πολλά ακόμα να δούμε πριν αποτολμήσουμε την πρώτη διερευνητική βουτιά στη «σούπα» μας. Και, ποιος ξέρει τι μπορεί να μας περιμένει εκεί...

Μια τελευταία σημείωση πάντως: μην περιμένετε ότι μια σελίδα του internet θα μπορούσε να συγκεντρώνει τις πληροφορίες που απαιτούνται για κάτι περισσότερο από ένα απλό «ξύσιμο της μπογιάς» του όλου θέματος. Από την άλλη, το να καταφέρει κανείς να κοιτάξει «κάτω από τη μπογιά» δεν είναι και μικρό πράγμα...


ΥΓ. Φυσικά και δεν υπάρχει καμία κινέζικη παροιμία που να υπαγορεύει ότι «Αν δεν μπορείς να αναλύσεις κάτι, μπορείς να το περιγράψεις».




Σημείωση του λύχνου:
Το παραπάνω είναι ένα μέρος από την πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα του Ιρανόν. Σας συστήνω να διαβάσετε όλη την παρουσίαση με θέμα: Αθήνα και όχι μόνο...



Aντιγράφτηκε από το : iranon.gr